«Ֆիրդուս․տեղի հիշողությունը» զրույց Տիգրան Ամիրյանի հետ

Վահե։ Նախորդ տարի ԵՀՀ-ի աջակցությամբ լույս տեսավ Տիգրան Ամիրյանի և Սոնա Քալանթարյանի «Ֆիրդուս․ տեղի հիշողություն» խմբային մենագրությունը։ Գրքում տեղ են գտել նաև Համլետ Մելքումյանի, Նառա Մուրադյանի, Արսեն Կարապետյանի և Անդրեյ Իվանովի հոդվածները, բազմաթիվ արխիվային և ընտանեկան լուսանկարներ, փաստաթղթեր, նկարզարդումներ ու քարտեզներ։ 

«Ֆիրդուս․ տեղի հիշողություն» գիրքն առաջարկում է երևակայական ճամփորդություն կատարել Երևանի Ֆիրդուսու փողոցում՝ հատելով դրա մշակութային, սոցիալական ու պատմական չափումները․ ոտք դնել 19-րդ դարի կավահողի փողոցներին, մտնել փոքր, ինքնաշեն տնակները, հանդիպել դրանց հյուրընկալ բնակիչներին՝ Ջոջ Աղային, Չարենցի ընկեր, գող Բադասին, Կլարա մորաքրոջը, քամանչահար Վիդոկին…։ Հետո հունգարացի ռազմագերիների, սևազգեստ վաուչեր առնող-ծախողների, 90-ականների դախլերի ու պարսկական ցուցանակների միջով դուրս գալ 2000-ականների Ֆիրդուսի շուկա և առերեսվել Ֆիրդուսի ներկային։

Տիգրան։ Թե՛ գրականության, թե՛ մարդաբանության կամ այլ գիտակարգերի մեջ ինձ միշտ հուզել է, այսպես կոչված, «սովորական մարդկանց կյանքը»։ Հայտնիների և մեյնսթրիմ շենքերի ու թաղամասերի մասին պատմաբաններն ու մեդիան շատ են գրում, ես գրում եմ սովորական մարդկանց մասին, որոնցից կազմված է քաղաքը, երկիրը։ Եվ ուրեմն՝ վերնակուլյար ճարտարապետության մասին, որից կազմված են շատ քաղաքներ մեր տարածաշրջանում։ Դրանից բացի մենք հիշողության նախագիծ էինք անում, իսկ մարդաբաններն արդեն վաղուց եզրակացրել են, որ հիշողությունը խիստ տարբերվում է պատմությունից։ Պատմությունն ու հիշողությունը շատ դեպքերում հակադրվում են, երբ փորձում են պատումայնացնել անցյալը։

Ֆիրդուսն ինձ համար անվերջ հակադրությունների և երկիմաստությունների վայր է։ Շուկան և ընտանիքների առօրյա կյանքը մեկ տանը, քրիստոնեության և իսլամի համակեցությունը, խորհրդայինն ու հակախորհրդայինը, ֆասադային շենքերի շքեղությունն ու թաղամասի ներսի թշվառությունը․․․։ Ի դեպ, Ֆիրդուսը եզրագծող շենքերից մեկը ՆՓԱԿ-ն է։ Նախագծի իրականացման ժամանակ տարբեր միջոցառումների էի մասնակցում և ամեն անգամ համադրողների տեքստերում կարդում էի «փորձառության», «առօրեականության», «հիշողության» և այլնի վերաներկայման կարևորության մասին։ Այդտեղից դուրս գալով հիասթափված քայլում էի ֆիրդուսցիների մոտ սուրճ խմելու, զրուցելու, քանի որ այնտեղ էր առօրեականությունն ու փորձառությունը, բայց ոչ թե արհեստական, այլ կենդանի՝ իրական։ Ֆիրդուսն իր կյանքով ինձ հուշում էր, որ փորձառության վերաներկայման համար պետք չեն թանգարաններ ու հաստատություններ։ Անհրաժեշտ է ընդամենը այդ փորձառության պատումայնացում, փորձառության մեջ ներգրավվածություն, ինչն արել եմ։ Հուսամ՝ հաջողությամբ։

Վահե։ Գրքի նախաբանում նշվում է, որ դրա ստեղծման գաղափարը ծագել է մի քանի տարի առաջ, երբ Երևանի սրտում՝ Ֆիրդուսի փողոցի երկայնքով դեռ ակտիվ առևտուր էր ծավալվում։ Ինձ հետ առանձին զրույցում ասացիր, որ ողջ նախագծի համար առիթ է եղել 64 էջի լուսանկարը, որտեղ պատկերված է Ֆիրդուսի հին բնակիչներից մեկի սենյակը՝ նամազի պատուհանով։

Տիգրան։ Այնտեղ կան նամազի համար կեղծպատուհաններ, բայց այս դեպքում ես լուսանկարել եմ ուրիշ պատուհան` սենյակի ներսից։ Այն ինչ նկարել եմ ընդամենը մահմեդական կամ (փսևդո)մավրիտանական ճարտարապետության պատուհանի տիպական ձևն է՝ ներսի կողմից։ Դրսից տան այդ հատվածը մի քանի անգամ երեսպատվել էր և երևում էր զուտ քառակուսին, սովորական պատուհանը, որոնցից քաղաքում հարյուր հազարներով կան։ Ինձ պարզ դարձավ, որ այստեղ հենց այն վայրն է, որտեղ իրականությունը շերտավորվում է երկու մասի՝ կախված ֆոկուսային կետից։ Աշխարհի դիտարկման երկու տեսակ․ ներսից ու դրսից։ Դրսից ոչ մի հատկանշական բան չկա, ինչպես՝ ողջ թաղամասում, որը հետնախորշ են կոչում։ Իսկ ներսից՝ «ուրիշ» հայացք աշխարհին, ուրիշ շրջանակ, ուրիշ ոսպնյակ։

Այս միտքը պատմեցի մարդաբան Լևոն Աբրահամյանին, որի Փարաջանովի վերաբերյալ հոդվածում Սայաթ Նովայի «պատուհանից աշխարհի» տողի մասին խոհեր կան։ Լևոնն անմիջապես հավանություն տվեց և օրհնեց իմ ապագա նախագիծը։ Հենց այդպես ինձ այցելեց ներքին կյանքի գաղափարը, ինչպես էլ անվանեցի իմ տեքստը։ Պատուհանը դարձավ մետոնիմիա թաղամասի համար, թաղամասը՝ քաղաքի համար։ Նախագիծը սկսվեց մի լուսանկարից և դարձավ բազմաթիվ լուսանկարների պատմություն։ Իմ լուսանկարած Ֆիրդուսի դրվագները, մեր գործընկեր Կլիմ Գրեչկայի լուսանկարները, ընտանեկան արխիվներից լուսանկարներ, որ հավաքագրել ենք երկու տարվա ընթացքում, և այլն: Այդ փողոցում ապրել են տարբեր լուսանկարիչներ, և նրանցից մեկը՝ Ռոբերտ Խաչատրյանը չապրեց մինչև մեր գրքի շնորհանդեսը։ Նա երկար տարիներ լուսանկարում էր հայկական հանրագիտարանի համար։ Հետագայում իր կինը՝ Սիրան Նաջարյանը որոշեց ինձ փոխանցել Ռոբերտի լուսանկարչական արխիվի մի մասը։ Մենք հանդիպեցինք, և երբ տիկին Սիրանն իջավ նկուղ՝ Ռոբերտի ֆոտոխցիկների ու նեգատիվների հետևից, աչքերիս առաջ անցան ինձ արդեն ծանոթ բոլոր կադրերը․ իրենց ընտանիքի առօրյայի կադրերը, հարևանների հետ բարեկամության կադրերը և այլն։ Եվ այդ պահին ես քարացա գիտակցումից, որ հիշողությունը այդ հին ընտանեկան ժապավենների հավաքածուներն են, որոնք պահվում են խոնավ նկուղներում, և մթության մեջ սպասում են, իրենց լույս տեսնելուն, պատմվելու առիթին։ Բայց ոչ ոք այդ մասին չի մտածում, երբ դրսից է նայում գառաժներով պատված այդ տներին։ Ինչպես նաև չի իմանում, որ Ռոբերտի և Սիրանի հարևանների քառակուսի պատուհանը ներսից ամենևին քառակուսի չէ։

Վահե: Մյուս հետաքրքիր շեշտադրումը քաղաքային տարածության մարմնական փորձառության նկարագրությունն է, որը դարձել է գրքի ամենագեղարվեստական հատվածներից մեկը։ Գրում ես. «․․․․ կտրվելով պողոտայի մեծ միֆից [․․․․] թեքվում ենք ձախ ու շեղվում մեծ պատումից, լցվում կենդանի քաղաքային տարածության առօրեականությամբ և մասնատում տարածությունը դրվագների, կոտրում կոթողայինը, պատմականը, պաշտոնականն ու առասպելացածը․․․․ »։

Տիգրան: Վերջին տարիներին մեր քաղաքային տարածությունն անընդհատ դեֆորմացվում է և 19-րդ դարից մինչև ուշ խորհրդային շրջանը ձևավորված ճարտարապետական և քաղաքաշինական ֆոնդում իրականացվում են կոպիտ ճարտարապետական միջամտություններ։ Ես հաճախ մեջբերում եմ դե Սերտոյին՝ խոսելով քաղաքի պարտադիր, փորձառական ճանաչողության մասին, քանի որ քաղաքի ապամոնտաժման և վերակառուցման մասին բոլոր որոշումները ձևակերպվում են «վերևից հայացքով», քաղաքը դիտարկվում է որպես քարտեզ (վերևից), որպես կապիտալիստական զարգացման և այլնի վայր։ Բայց ոչ ոք չի խոսում քաղաքում գտնվելու զգացողությունների մասին։ Քանդելով այդ թաղամասերը՝ դեվելոփերները քանդում են մեր տարբեր վայրերում գտնվելու զգացողությունների մասին հիշողությունները։ Իրենք՝ դեվելոփերները, մեզ՝ ներքևում, քաղաքի ներսում գտնվողներին, կսարքեն որբ։ Այդտեղ մեծ վտանգ կա։