Երբ քաղաքի վրա գիշերն է իջնում, փողոցներն այլ կյանք են ստանում։ Փոխվում է ռիթմը, դանդաղում են քայլերը, և լռության մեջ առկախվում է մի հարց՝ անվտա՞նգ է արդյոք մեր քաղաքը։ Բայց, գուցե, առավել հրատապ է հարցադրել՝
Ո՞ւմ համար է այն անվտանգ։
Քաղաքային միջավայրը երբեք չեզոք չէ։ Քաղաքն արտացոլում է այն սոցիալական կառուցվածքները, որոնք ձևավորում են մեր առօրյան։ Այս փոխազդեցությունն ավելի քան տեսանելի է դառնում հանրային տարածքներում, որտեղ անվերջ բախվում են գենդերային, սեռական, էթնիկական և այլ զանազանությունները։ Հանրային տարածքներում է արտահայտվում տեսանելիության քաղաքականությունը, բացահայտելով, թե ո՞վ ունի պատկանելիության զգացում, ու՞մ է արտոնված տեսանելի լինել և ո՞վ է ստիպված անէանալ։ Այս տարածքներն արտացոլում են առավել լայն անհավասարությունները՝ վեր հանելով ներառման և բացառման սահմանագծերը։
Նախատեսված և ձևավորված լինելով որպես բազմազանության, փոխազդեցության և փոխանակման վայրեր՝ հանրային տարածքները վաղուց նաև կապվում են վախի ու բռնության հետ, հատկապես կանանց, ԼԳԲՏՔ+ անձանց և այլ լուսանցքային համայնքների համար (Vera-Gray, 2018; Berry և ուրիշներ, 2021)։ Արդյունքում դրանք հաճախ ընկալվում են որպես վտանգավոր մի գոտի, որտեղ գենդերային հիմքով բռնության սպառնալիքն առաջացնում է ոչ միայն վախ, այլև մարմնի նկատմամբ հատուկ կարգապահության ձևեր (Bows, 2022)։ Օրինակ՝ հաճախ հենց կանանց վրա է դրվում քաղաքային միջավայրում բռնության ենթարկվելու հնարավոր ռիսկերը կառավարելու և վտանգները կանխարգելելու պատասխանատվությունը․ նրանց կոչ է արվում խուսափել որոշ տարածքներից, զգուշորեն հագնվել կամ միայնակ չքայլել՝ միաժամանակ նաև մեղադրանք ուղղվում, երբ ենթարկվում են բռնության։ Այս համատեքստում առավել խոցելի են հատկապես ԼԳԲՏՔ+ համայնքի ներկայացուցիչները։ ILGA-Europe-ի կողմից 2015թ. իրականացված հետազոտության համաձայն՝ ԼԳԲՏՔ+ անձինք ամենից հաճախ բռնության են ենթարկվում հանրային տարածքներում՝ փողոցներում (40%), զբոսայգիներում, հանրային տրանսպորտում և ակումբներում։ Այս հարձակումները պատահական չեն․ դրանք միջավայրի նկատմամբ վերահսկողության խորհրդանշական ակտեր են՝ հստակ հաղորդագրությամբ, որ քվիր ինքնության և այլության ներկայությունն անընդունելի է (Pink Armenia, 2016)։
Փոխադրելով խնդիրը տեղային համատեքստ՝ բախվում ենք Երևանի անվտանգության տարաբանությանը։ Ըստ Numbeo-ի հանցավորության և անվտանգության ցուցիչի՝ աշխարհի 382 քաղաքների ցանկում անվտանգության մակարդակով Երևանը զբաղեցնում է 22-րդ տեղը (Crime Index by City 2025, NUMBEO)։ Սակայն, երբեմն վիճակագրությունը թաքցնում է ավելին, քան՝ բացահայտում։ Կրկին վերադառնալով վերոնշյալին՝ անհրաժեշտ է դառնում հարցադրել՝ ո՞ւմ համար է Երևանն անվտանգ։ Ո՞ւմ փորձառությունն են արձանագրում այս թվերը, և ու՞մ վախերն են մնում անտեսանելի։ Համոզիչ թվացող այս վիճակագրության ետևում քողարկված է մի իրականություն, որտեղ կանայք, քվիր անձիք, գենդերային ամենատարբեր ինքնություն կրող մարդիկ և այլոք զգուշորեն են տեղաշարժվում քաղաքում՝ բախվելով ոտնձգության և բռնության այն վայրերում, որոնք շատերի կողմից համարվում են ապահով ու չեզոք։ Երևանի այսպես կոչված անվտանգությունը անհավասարության ցուցիչ է, միֆ, որ շպարում է բացառման և բռնության իրականությունը։
Անվտանգությանը առնչվող այս խնդիրները հանրային խոսույթում հաճախ ձևակերպվում են որպես սակավ և ոչ պատշաճ վերահսկողության հետևանք՝ նույնացնելով ապահովությունը վերահսկողության հետ։ Արդյունքում հանրային տարածքներում բռնության կանխարգելման դեմ ձեռնարկվող ամենատարածված միջոցներից են դառնում հետզհետե ավելացող տեսախցիկները և ոստիկանական ներկայությունը։ Սակայն, վերահսկման և վախի միջոցով վտանգի նման կառավարումը շարունակ ձախողվում է, քանզի այն անտեսում է հասանելիության, տեսանելիության և պատկանելիության առանցքային դերը։ Բռնությունը և խտրականությունը չեն անհետանում, երբ հանրային տարածքները վերածվում են վերահսկման և կարգապահման տիրույթների: Դրանք գտնում են նոր տիրույթներ, թաքնվելով պանոպտիկոնից, որը ինչպես Ֆուկոն է նկարագրում, ծառայում է նորմալիզացման և վերահսկողության գործառույթին (Ֆուկո, 1975)։ Այսպիսով՝ վերահսկման այս մոտեցումը ձևավորում է ապահովության վտանգավոր պատրանք, երբ ստերիլիզացված վիճակագրությունը և վերահսկվող քաղաքային կյանքի պատկերները քողարկում են բացառման ու վախի իրականությունը, պաշտոնական նարատիվներով ծածկված վտանգը։
Վերահսկման հիմքով կարծրացած այս մոտեցումը հարցադրվում և խնդրականացվում է ֆեմինիստական ուրբանիզմի միջոցով։ Այն առաջադրում է ապրվող փորձառությունների կարևորությունը և դրա հենքով մարմնային ներկայությունների մասին հոգ տանելու անհրաժեշտությունը։ «Հոգ-տանել»-ն այստեղ նշանակում է գիտակցել որևէ մեկի կամ որևէ երևույթի կարիքները (Թրոնթո և Ֆիշեր, 1990)։ Ֆեմինիստական ուրբանիզմն այս համատեքստում հորդորում է հարցադրել՝ ու՞մ կարիքներն են անտեսված և ո՞ր մարմիններն են անպաշտպան՝ կոչ անելով մտնել ուրիշի մարմնի մեջ և հարցադրել՝ կարո՞ղ են արդյոք նրանք քայլել քաղաքում առանց վախի, կարո՞ղ են շնչել ազատորեն, կարո՞ղ են պարզապես գոյություն ունենալ հանրային տարածքում՝ առանց կաղապարվելու և փախուստի ուղիներ փնտրելու։
Քաղաքային պլանավորումը հաճախ անտեսում է և չի ապահովում այս կարիքները՝ ստիպելով մարդկանց շտապել, արագացնել քայլերը, ուրվագծել փախուստի ուղիներ, քաղաքում տեղաշարժվելիս ենթարկվել վախերին և խմբագրել սեփական մարմինները։ Հանրային տարածքում վախի շուրջ խորհելիս ուրբանիստ և ուրբան ակտիվիստ Ջեյն Ջեյքոբսը առաջ է բերում միտքը, որ վախը միայն վերացական և հոգեբանական չէ, այն տարածական է և նյութական, այն շաղկապված է հենց քաղաքային պլանավորմանը (Ջեյքոբս, 1961) և երբ այդ տարածքները բաց չեն որոշ մարմինների և ինքնությունների առաջ, դառնում են նաև պատասխանատուն բացառման ու անհանդուրժողականության, իսկ բացառումը ստեղծում է նպաստավոր տարածք բռնության համար։
Հայաստանյան համատեքստում ապահովության, տեսանելիության և պատկանելիության վերաբերող հարցերը հազվադեպ են արժանանում քաղաքային իշխանությունների, քաղաքային պլանավորման մասնագետների կամ քաղաքականության մշակողների ուշադրությանը՝ հիմնականում դուրս մնալով քաղաքային միջավայրի շուրջ խոսույթից։ Վերջիններս, մեծապես սևեռվելով ենթակառուցվածքների, երթևեկության կամ «էսթետիկայի» վրա, անտեսում են հենց այն մարդկանց ապրումներն ու փորձառությունները, ովքեր պարտավորված են միջավայրն իրացնել խոցելիության կամ բացառվածության զգացումով։ Տարածական պլանավորմանն առնչվող այս հարցերի նկատմամբ զգայունություն են ցուցաբերում, դրանք խնդրականացնում և բարձրաձայնում են սակավաթիվ ուրբան ակտիվիստները, հետազոտողները, մշակութային գործիչները և արվեստագետները, ովքեր իրենց աշխատանքով փորձում են քաղաքը վերածել միաժամանակ քննադատության և վերապատկերացման տարածության։
Լռությունը խախտում են մասնավորապես ֆեմինիստական և քվիր տեսանկյունների վրա հիմնված ուրբան միջամտությունները, ինստալյացիաները, փերֆորմանսները և արվեստի գործերը։ Դրանք առաջացնում են լարումներ՝ բարձրաձայնելով այն, ինչի մասին լռում է քաղաքը, խոսում բացառման ու վախի մասին, որ առկա են քաղաքային կյանքի գրեթե յուրաքանչյուր կառուցվածքում։
Անկախությունից ի վեր Հայաստանում արվեստային այսօրինակ ընդվզումներից կարելի է վերհիշել Արմինե Հովհաննիսյանի «Ես այստեղ եմ՝ քաղաքում» աշխատանքը, որում նա խնդրականացնում է հանրային տարածքներում տեսանելիության քաղաքականությունը: Արվեստի գործը քաղաքի, հանրային տարածքների, շինությունների պատկերների և կնոջ մարմնի համադրման ժեստով երևան է բերում քաղաքային միջավայրի հետ փոխհարաբերման խնդիրները։ Կնոջ մարմինը՝ պատված քաղաքային հյուսվածքով, դառնում է քննադատության հզոր տարածք՝ ի ցույց դնելով, թե ինչպես է գենդերային բացառումը ներկառուցվում քաղաքի լանդշաֆտում։ 2022 թվականին վերացուցադրված այս գործը կրկին բարձրացրեց դեռևս արդիական հարցը՝ թե ո՞ր մարմիններն ունեն հնարավորություն ձևավորելու քաղաքը և ո՞ր մարմիններն են ներկա պարզապես իբրև անցորդներ։
Քաղաքային տարածությունը կարող է նաև դառնալ մակերես բարձրաձայնելու բռնությանն առնչվող առավել ընդգրկուն խնդիրները՝ վեր հանելով վնասի և կորուստի իրականությունը, հանրային տարածք բերելով այն, ինչը տեղի է ունենում անձնականի ստվերում։ Այսօրինակ դրվագներից է 2021 թվականին «Կանանց նկատմամբ բռնության դեմ կոալիցիա»-ի կողմից իրականացված ուրբան ինտերվենցիան, որը կարմիր ժապավեններով պատել էր Երևանյան ծառերը՝ ժապավենների հոսքում արտացոլելով բռնության զոհ դարձած կանանց անուններ։ Այս պարզ, բայց խոսուն քայլը վերածել էր քաղաքային լանդշաֆտը կոլեկտիվ վշտի և դիմադրության վայրի։ Շարժվող ժապավենները խաթարել էին քաղաքի «չեզոքությունը»՝ սևեռելով անցորդի ուշադրությունը և հարցադրելով անվտանգության գերիշխող նարատիվը։
Սակայն ոչ բոլոր ուրբան և արվեստային ինտերվենցիաներն են հանրության կողմից ընդունվում հանդուրժողությամբ, դրանք հաճախ բախվում են կտրուկ հակազդեցության։ Հանրային տարածքում թելադրվող թուլատրելիի և անթույլատրելիի լարված դինամիկան հատկապես ընդգծվեց 2019 թվականին կայացած «ՀուԶԱՆՔ ու ԶԱՆԳԸ» ժամանակակից ներկայացման օրինակով, որն տեղի ունեցավ Հանրապետության Հրապարակի մետրոյի կայարանի հարևանությամբ։ Ներկայացումը փորձարարական վերընթերցում էր 1920-ականների ֆուտուրիստ բանաստեղծություններիի՝ Կարա Դարվիշի, Գևորգ Աբովի, Ազատ Վշտունու, դրանք վերհյուսելով Լիլիթ Պետրոսյանի պոեզիայով և Հասմիկ Թանգյանի պարային բեմադրությամբ։ Ներկայացումը հարցադրում էր հանրային պատկերացումները կանանց պահվածքի, շարժման և խոսքի վերաբերյալ, որն ինքնին խախտեց գերիշխող նորմերը (Հետք, 2019)։ Ներկայացման օրը մի խումբ տղամարդիկ հարձակվեցին արվեստագետների վրա՝ նրանց վրա լցնելով զելյոնկա՝ կանաչ ներկանյութ, որը 2000-ականներին լայնորեն կիրառվում էր Ռուսաստանում և Ուկրաինայում իշխանամետ խմբերի կողմից՝ ընդդիմադիր գործիչներին ու ռեժիմին դեմ արտահայտվողներին թիրախավորելու նպատակով։ Ազատ շարժումներն ու ձայներն ընդհատվեցին մի շարք տղամարդկանց կողմից, արվեստագետներին պիտակավորող ատելության խոսքով, որը միտված էր ցույց տալու կնոջ միակ դերը «…երեխաներ ունենալն ու դաստիարակելը…»։ Թեև նախագիծը ֆինանսավորվել էր Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության կողմից, միջադեպից հետո նույն գերատեսչությունը հրաժարվեց իր աջակցությունից՝ պարզաբանելով թե կատարած աշխատանքը գնահատման չափորոշիչներին չի համապատասխանել՝ անտեսելով այն հանգամանքը, որ արվեստագետները ենթարկվել էին ոտնձգության անգամ ոստիկանության ներկայությամբ։
Հարձակումը և դրա հետևանքները վկայում են, որ հանրային տարածքը շարունակում է գործել որպես բացառման դաշտ՝ վտարելով այն մարմիններն ու ձայները, որոնք չեն համապատասխանում նորմատիվ կարգին։ Ոստիկանների առկայությունն անգամ չխոչընոտեց բռնությանը, ընդգծելով վերահսկողության ձախողումը, որպես անվտանգության ապահովման միջոց։
Քաղաքային միջավայրում բացառումը տեղի է ունենում ոչ միայն այսօրինակ հարձակումներով և ճնշումներով։ Ակտիվ բացառումն ուղեկցվում է նաև պասիվ բացառմամբ, որոնք մարմնավորվում են ոչ միայն բռնի միջամտությունների, այլև՝ լռության, անտեսման և քողարկված քաղաքային պլանավորման քաղաքականությունների միջոցով։ Սակայն մինչ քաղաքային իշխանությունները շարունակում են անտեսել համայնքների կարիքները, քաղաքային պլանավորողները հրաժարվում են ճանաչել ներառական հոգ-ա-տարածությունների կարևորությունը, քաղաքի բնակիչները իբրև պատասխան և դիմադրություն ձևավորում են իրենց ազատության կղզյակները՝ որտեղ այլությունը կարող է գոյություն ունենալ՝ հիմնված փոխվստահության և հոգատարության վրա։ Այս տիրույթները, սակայն, «պաշտպանված են» այնքան, որքան կարողանում են մնալ անտեսանելի ու աննկատ, իսկ դեպի հանրայնություն փոքր քայլի դեպքում անգամ թիրախավորվում են, ենթարկվում ճնշումների և հարձակումների՝ որպես հետերոնորմատիվ, հայրիշխանական իրականության սպառնալիքներ, իշխող կարգի համար անցանկալի խաթարումներ։
Հետերոնորմատիվի և քվիրի հակադրության համատեքստում քաղաքային հիշողությունում հատկանշական դեր ունի DIY-ի ակումբը և դրա վրա տեղի ունեցած հարձակումը։ Երևանի հետերոնորմատիվության լանդշաֆտում DIY-ը եզակի ընդունող տարածություններից էր քվիր անձանց համար, սակայն 2012 թվականին, ազգայնական ահաբեկիչների կողմից ակումբը պայթեցվել է։ Ի պատասխան 2012-ին տեղի ունեցած հարձակմանը` արվեստագետ լուսինե թալայանը, ով նաև «Տարօրինակելով Երևանը Կոլեկտիվ»-ի անդամ է, ստեղծեց postDIY փորձարարական ֆիլմը։ 2007 թվականին հիմնադրված QYC-ն (նախկինում «կանայք, որոնք նախընտրում են կանանց») արվեստագետների, գրողների, մշակութային քննադատների, ակտիվիստների, քվիր ինքնությունը կրող և չկրող մարդկանց կողմից ստեղծված նախաձեռնություն է, որ օգտագործում է Երևանը` որպես փորձարարական տարածություն։ Արվեստային ինտերվենցիաների միջոցով նրանք քննադատում են հետերոնորմատիվությունը, ավանդապաշտությունը և բացառումը թե՛ հանրային, և թե՛ մշակութային խոսույթում։ postDIY ֆիլմում քաղաքի բիրտ ճարտարապետությունը՝ խորհրդային բազմահարկ բնակելի շենքերի տեսարանները հակադրվում են քվիր գոյության սերտությանը և խոցելիությանը։ Ֆիլմը պատկերում է թուլություն, ցանկություն ու հոգածություն փնտրող մարմիններ և համադրում դրանք լանդշաֆտի հետ, որտեղ այդ մարմիններն անտեսանելի ու անընդունելի են։ Ֆիլմում այս հակադրությունը, ուղեկցված Շուշան Ավագյանի ընթերցմամբ և Արաքսյա Գյուլզադյանի երգեցողությամբ, մարմնավորվում է երկու կանանց հպմամբ և գրկախառնությամբ, որը գուցեև դառնում է նաև ընդվզման և դիմադրության ակտ, որտեղ մարմինները քնքշությամբ վեր-ա-գրում են տարածությունը։ postDIY-ը ոչ միայն փաստագրում է մշակութային հիշողությունում DIY ակումբի հետ տեղի ունեցածը, այլ նաև ցուցում և պահանջում է ճանաչել քվիր ներկայությունն ու պատկերացնել մի Երևան, որտեղ հոգատարությունն ու պատկանելիությունը ոչ թե արտոնություն են, այլ՝ ազատություն և իրավունք։
Թեպետ, DIY ակումբի վրա հարձակումից անցել է ավելի քան տասներեք տարի, ազատության կղզյակները դեռևս մնում են նույնքան խոցելի և փխրուն։ 2023 թվականին Երևանի Poligraf ակումբը, որ համարվում էր խտրականությունից զերծ, ապահով տարածություն, ենթարկվեց ոստիկանական գրոհի, որն էլ իր հերթին, ըստ ակտիվիստների ուղեկցվեց ոստիկանության կողմից քվիր անձանց թիրախավորմամբ և պիտակավորմամբ։ Պետական ուժային մարմինների կողմից խտրական այս վերաբերմունքը ոչ միայն իրավունքի խախտում էր, այլ նաև ուղերձ էր, որ վերահաստատում էր թե ովքեր են «անցանկալի» հանրային կյանքում։ Դիպվածի շուրջ հանրության խտրական արձագանքը ևս վկայություն էր այն բանի, թե որքան բիրտ է հանրային տարածքի նորմալիզացման ձգտումը, որը կարգավորելով տեսանելիությունը, սահմանում է նեղ չափանիշներ և ճնշում է ցանկացած այլություն։ Ի հակադրություն նորմալիզացիայի ճնշումներին իր հոգ-ա-տարածությունից զրկված համայնքը, որպես դիմադրություն բողոքի ակցիա կատարեց փակված ակումբի դիմաց՝ հանրային տարածքում, իսկ բողոքի լեզուն էլեկտրոնային երաժշտությունն էր, միավորող ռիթմը, ազատականացնող պարը և #DefendDance կարգախոսով պաստառները։ Ռեյվ մշակույթի լեզվով հավաքական դիմադրության այս արտահայտումը, ուրբան ինտերվենցիան կրկնագրեց քաղաքը՝ մի պահ վերածելով փողոցը հանդուրժողականության, ջերմության և պատկանելիության տարածքի։ Իրենց մարմնիրավ ներկայությամբ ցուցարարները Երևանին վերադարձրին քվիրը՝ պահանջելով անվախ գոյության իրավունք ու մերժեցին քաղաքային գրից քվիր մշակույթի հարկադիր ջնջումը։
Արվեստային այս միջամտությունները, փերֆորմանսները և լինելիության պահանջի այլ ակտերը վերածում են քաղաքը քննադատության և քննարկման հարթության։ Դրանք վեր են հանում գերիշխող նարատիվների թերացումները և տալիս հնարավորություն պատկերացնել այլ քաղաք, որտեղ գերիշխանության ու ենթակառուցվածքների համար մղվող պայքարին, փոխարինում է տեսանելիության, հանրայնության և հոգատարության համար պայքարը։ Անվտանգությունը ու ապահովությունը այս իմաստով չի կարող չափվել վիճակագրությամբ, այն պետք է ձևավորվի փոխադարձ ճանաչման և հոգատարության գործողություններով։
Հետզհետե աճող, խտացող և կարծրացող Երևանում, երբ քաղաքային խոսույթը կենտրոնացած է էկոլոգիական ճգնաժամի, անկանոն շինարարության և ենթակառուցվածքների վատթարացման վրա, լուսանցքային համայնքների խոցելիությունը, նրանց խնդիրներն ու կարիքները ևս մեկ աստիճանով ստորադասվում են, իսկ քաղաքի «աճին» զուգընթաց աճում է նաև բացառումն ու անտեսումը, այլի օտարացումն ու դուրս մղումը։
Հենց այս բացառումն է օրըստօրե առավել ընդգծուն կերպով ցույց տալիս քաղաքի նկատմամբ ֆեմինիստական և քվիր հայացքների կարևորությունը, դրա միջոցով քաղաքի ընթերցումն ու ձևավորումը։ Այս դիտանկյունները առաջ են բերում հարցադրումներ, որոնք անմիջապես փլուզում են «ապահով Երևանը»՝ ստիպելով խորհել, թե ինչպես ենք ապրում, զգում և կիսում տարածությունը, ինչպես ենք մերժում կամ ընդունում, անտեսում կամ հոգ տանում։ Միջավայրին ուղղված քննադատական այս հայացքը ստիպում է կրկին ու կրկին հարցադրել քաղաքը, ապակառուցել կարծրացած միջավայրը, պատկերացնել և ապա վերապատկերել քաղաքը՝ որպես ապահովության, ներառականության և հոգատարության տարածություն։
Աղբյուրներ
Bows, H., & Fileborn, B. (Eds.). (2022). Geographies of gender-based violence: A multi-disciplinary perspective. Policy Press. https://academic.oup.com/policy-press-scholarship-online/book/46022
PINK Armenia (2016). Hate crimes and other hate-motivated incidents against LGBT people in Armenia: From theory to reality. Pink Armenia. https://pinkarmenia.org/wp-content/uploads/2024/02/hate-crime-monitoring-2016_en. pdfPink Armenia+3The Armenian Weekly+3The Advocates for Human Rights+3
Numbeo.com (2025) Crime Index by City . https://www.numbeo.com/crime/rankings.jsp
Foucault, M. (1977). Discipline and punish: The Birth of the Prison. Pantheon Books.
Jacobs, J. (1992). Death and Life of Great American Cities. Vintage
Քոչարյան, Ա․ (2019) «ՀուԶԱՆՔ ու ԶԱՆԳ» նախագծի ահազանգը. Հետք https://hetq.am/hy/article/109409
Tronto, J. C., & Fisher, B. (1990). Toward a feminist theory of caring. In Circles of care (pp. 36-54). Suny Press. https://www.scribd.com/document/330973025/Fisher-Tronto-Toward-a-Feminist-Theory-of-Caring-1