Բազմազանությունն ու ներառականությունը մերժող, բացառման պատերով ստվերված քաղաքներն ի վերջո բախվում են դիմադրության թափ առնող ալիքներին։ Այդ ալիքները, բերելով բազմաշերտ մտորումներ, լցնում են փողոցներն ու ողողում հանրային տարածքները։ Դրանք գալիս են խմբագրելու պատնեշող սահմաններն ու վերադարձնելու քաղաքին պատկանելու իրավունքը՝ քաղաքային գրի մասը լինելու և դրա մասին հոգալու ազատությունը։
Իսկ ինչպե՞ս վեր-ա-գրել քաղաքը, երբ այն մասնատված է շինարարական ցանկապատերով։ Ինչպե՞ս վերադարձնել քաղաքը, որն արդեն քանիցս օտարվել է։
Այս հարցերի շուրջ խորհելիս, առաջնային կերպով բախվում ենք մտավոր մի պատնեշի՝ մոլորության, թե քաղաքի ձևավորումը և դրա նկատմամբ հոգատարությունը տեղի է ունենում միայն փակ դռների ներքո, պատերի ետևում, և հասու է միայն նեղ մասնագիտական հանրությանը և քաղաքային իշխանություններին։ Այս թյուրըմբռնումը կարծրանում է նաև այն ընկալմամբ, թե քաղաքային գործընթացները ապաքաղաքական են, և չեն առնչվում հասարակական և մշակութային օրակարգերին, քաղաքական համատեքստին, ժողովրդավարության և հորիզոնականության հիմնահարցերին։ Սակայն քաղաքային գրի մասը լինելու իրավունքի իրացումը կենսական տարածք է՝ արտահայտելու մեր անհատական ու հավաքական ինքնությունները, ցույց տալու՝ ովքեր ենք մենք, ինչի ենք ձգտում և ինչպես ենք պատկերացնում մեր համատեղ կյանքի տարածքը։
Փոխհարաբերման այս շերտերը ուրբան ֆեմինիզմի և հիդրոֆեմինիզմի կողմից սահմանվում են որպես խորը քաղաքական պրակտիկա, որն ուղղակիորեն հղվում է ֆեմինիստական տեսություններում խնամքի հայեցակարգի երրորդ փուլին՝ հոգածությանը (care-giving), որն ընդգծում է հոգատարության շոշափելի աշխատանքը՝ այն պահը, երբ խնամքը դուրս է գալիս գիտակցության և պատասխանատվության շրջանակից ու վերածվում է գործողության (Թրոնթո և Ֆիշեր, 1990):
Խնամքի այդ գործողությունները բազմազան են՝ քաղաքային տարածքը հարցադրող արվեստային միջամտություններ, համայնքային նախաձեռնություններ, ակտիվիստական շարժումներ և տարատեսակ հոսանքներ, որոնք կրկին ու կրկին գալիս են բարձրաձայնելու, որ քաղաքը պետք է անընդհատ կառուցվի և վերափոխվի իր բնակիչների կողմից՝ ոչ թե վերևից պարտադրված տրամաբանությամբ, այլ ներսից մշակված սկզբունքներով։ Հատկապես մեկուսացված և անջատ համակարգերի համատեքստում, որտեղ քաղաքի վերաբերյալ որոշումները կայացվում են բացառապես վերևից ներքև սկզբունքով, քաղաքին հաճախ է վերագրվում ինչ-որ արտաքին տրամաբանություն։ Պարտադրվող այդ տրամաբանության շուրջ խորհելիս, ուրբանիզմի առանցքային մտածողներից մեկը՝ Ջեյն Ջեյքոբսը, այսօրինակ միջամտություններն անթույլատրելի համարելով և «պլանավորողը միշտ ճիշտ է» մոտեցումը ապակառուցելով՝ ընդգծում էր, որ որևէ նախագիծ չի կարող գերակայել համայնքի կենսափորձին և ցանկություններին (Ջեյքոբս, 1958):
Այս պատկերացումը, սակայն, կտրուկ հակադրվում է արդի իրականությանը, որը մեծամասամբ կազմակերպվում է շահույթի, վերահսկողության և բացառման տրամաբանությամբ՝ ստվերելով խնամքի ենթակառուցվածքներն ու միջոցները։ Այսպիսով, շատ հաճախ մեր քաղաքային տարածքները ձևավորելու ուժն ու կարողությունը անցնում են շատերի ձեռքից՝ քչերին, խլելով հնարավորությունը խնամքի և հոգատարության այն համայնքահեն գործողությունների, որոնք ձևավորել և շարունակում են սնուցել մեր քաղաքի բազմաշերտ մարմինը։
Հակադրության այս լարման մեջ, հոգատարության և խնամքի փոխանցման առաջնային լեզու է դառնում ուրբան ակտիվիզմը, որը միջամտում է տարածքին, հակազդում անուշադրությանը և վերագրում պատկանելության ու օտարման սահմանները։
Դիմադրությունն ու ընդվզումը, որպես հոգածության լեզու չէին կարող իրենց արտահայտումը չգտնել Երևանի քաղաքային միջավայրի փոխակերպման շրջապտույտում։ Մասնավորապես նախորդ երեք տասնամյակների կտրուկ և անդառնալի այլակերպումները, որոնք ուղեկցվել են հանրային տարածքների, վերնակուլյար թաղամասերի, մշակութային հուշարձանների, ինչպես նաև քաղաքի բնական լանդշաֆտի ջենտրիֆիկացիայով, դեգրադացիայով և ոչնչացմամբ, հանրությանը մղել են բողոքի և դիմադրության մի շարք գործողությունների։ Մասնագիտական և հանրային երկխոսության հնարավորությունների սակավության և/կամ անհնարինության պայմաններում, բողոքը դարձել է միակ միջոցը վերադարձնելու քաղաքի նկատմամբ հավաքական իրավունքը՝ տարածությունը հյուսելու, և այդպիսով ինքներս մեզ ձևավորելու իրավունքը։
Խորհրդային և հետխորհրդային տրամաբանությունների արդյունքում ձևավորված բազմաշերտ և հակասություններով լի Երևանում ամենից օտարված և մարգինալացված գոտիներից են վերնակուլյար տարածքները՝ առանց ճարտարապետի և վերից վար իջնող պարտադրանքից ազատ, տարերայնորեն ձևավորված ինքնագործուն միջավայրերը, որտեղ համայնքները իրենք են թելադրում իրենց կյանքի ռիթմերը։
Պարտադրված տրամաբանությանը և վերահսկմանը չենթարկվող այս հոսուն տարածքները մշտապես հայտնվում են ոչնչացման թիրախում և դրանք ենթարկեցնելու պարբերական փորձերը՝ խորհրդային քաղաքաշինական կանոնավոր ցանցին և արդի շուկայական հարաբերություններին, շարունակ բախվում են դիմադրության ալիքների։ Հյուսիսային պողոտայի կառուցապատումից սկսած, մինչև Ֆիրդուս և Կոնդ՝ պայքարի այս փորձերը դառնում են հայաստանյան ուրբան ակտիվիզմի շարժիչը և հետզհետե ընդլայնվում են քաղաքի պաշտպանության և խնամքի համար գործածվող լեզուն և միջոցները։ Եթե 2001-2007 թվականներին ընթացող Հյուսիսային պողոտայի կառուցապատման դեմ քաղաքային պայքարում հաճախ ընդգծվում էր սեփականության իրավունքին առընթեր խնդիրները, ապա տարիների ընթացքում այդ լեզուն հետզհետե ընդլայնվում է, ընդգրկելով մշակութային, քաղաքային, քաղաքական հիմնահարցեր։ Ընդլայնվում են նաև պայքարի միջոցներն ու ձևաչափերը, փողոց դուրս եկող մարդկանց բազմատարությունն ու բազմազանությունը, սկսած տեղի բնակիչներից, մինչև իրավապաշտպաններ, արվեստագետներ, հետազոտողներ և ազատ մեդիա։
Զարգացող ակտիվիստական լեզվի համատեքստում ցուցական էր Երևանի վերնակուլյար թաղամասերից Ֆիրդուսի շուրջ ձևավորված շարժումը։ Թաղամասը, որը խորհրդային միատարությանը դիմադրող եզակի վերնակուլյար տարածքներից էր, որն իր հյուսվածքներում կրում էր բազմաէթնիկ և բազմամշակույթ միասնակյանքի հիշողությունը, 2015 թվականից սկսած իր շուրջ մագնիսացրեց հայաստանյան քաղաքային ակտիվիզմի ամենից ծավալուն շարժումներից մեկը։ Արվեստագետների, ուրբանիստների, ճարտարապետների, ակտիվիստների և պարզապես սովորական երևանցիների համատեղ ջանքերում առանցքային դարձավ միջգիտակարգային հետազոտական հայացքը, որը թաղամասի պատմական նշանակությունից զատ ընդգծում էր և վեր էր հանում Ֆիրդուսի վերնակուլյար ճարտարապետության առանձնահատկությունները, թաղամասի դերը քաղաքային հյուսվածքում որպես տարածություն, որը չի ենթարկվում հանրային և մասնավոր երկատող տրամաբանությանը։
Քաղաքային իշխանությունների կողմից 2015 թվականին թաղամասի վերակառուցման նախագծի ներկայացմանը հաջորդեց «Ֆիրդուս․ տեղի հիշողությունը» հետազոտական նախագծի մեկնարկը, որը բացահայտում էր Ֆիրդուսը և վեր-ա-գրում էր այն հենց բնակիչների լեզվով, նրանց բանավոր պատմություններով, ընտանեկան արխիվներով և տեղի և տեղին խարսխված հիշողությամբ։ Աշխատության շրջանակներում ամենից ցուցական հայեցակետերից մեկը թվացյալ մեկուսի թաղամասի բացությունն էր, դրա ունակությունը ընդունելու «ուրիշներին» և լինելու ընդունող տարածություն, որտեղ կացարան և հոգատարություն են գտել միգրացիոն տարբեր հոսքերի արդյունքում Երևանում հայտնված համայնքները՝ սկսած հայոց ցեղասպանության արդյունքում տեղահանված համայնքներից, իրանցի, հնդիկ և այլ միգրանտներից, մինչև 2020 և 2023 թվականին Լեռնային Ղարաբաղից տեղահանված հայեր։ Հոգատարածության այս հյուսվածքն ուսումնասիրելիս հետազոտության հոսքում նաև ակնհայտ է դառնում Ֆիրդուսի կանանց դերը։ Տեղի հիշողության շուրջ հետազոտական նախագծի շրջանակում լույս տեսած գրքում ընդգծվում է, որ տասնամյակներ շարունակ կանայք Ֆիրդուսում ոչ միայն վերնակուլյար թաղամասի ձևավորման վկաներն էին, այլ առաջնային դեր ունեին սոցիալական և ճարտարապետական այդ ցանցի հյուսման գործում (Ամիրյան և Քալանթարյան, 2019):
Ֆիրդուսի օտարման գործընթացին և հետազոտության հրատարակմանը հաջորդած քաղաքային պայքարը, որը եզակի էր իր ակտիվիզմի լեզվով և համադրվող արտահայտման ձևերով, նաև ի ցույց դրեց, որ կանանց դերը Ֆիրդուսում շարունակում է կենսական լինել և շերտագրել թաղամասը։ Ֆիրդուսի կանանց շարքերը շուտով համալրվեցին և շարժման հոսանքում, թաղամասի 48 հասցեի տանը՝ արվեստագետ Սիրանույշ Աղաջանյանի և մի խումբ այլ կին արվեստագետների կողմից հիմնվեց Ֆիրդուսի նկարիչների տունը։
Կանանց ջանքերով ձևավորված, ստեղծագործական այդ տարածությունը կենսունակ մնաց անգամ 2020 թվականի համավարակի և պատերազմի հոսքում մարած ակտիվիստական շարժումից հետո և իր իսկ ներկայությամբ դարձավ խնամքի և հոգածության կետ ոչ միայն 48 համարի տանը ստեղծագործող արվեստագետների, այլ նաև ամբողջ թաղամասի և ֆիրդուսցիների համար։ Ֆիրդուսի նկարիչների տունը դարձավ երկխոսության, ստեղծարարության և դիմադրության կենսական տարածքներից մեկը՝ մարտահրավեր նետելով ջնջման և շահույթակենտրոն պլանավորման տրամաբանությանը։
Ֆիրդուսի նկարիչների տունը, տարիներ շարունակ դիմադրելով կառուցապատող ընկերության կողմից ճնշումներին և քանդման սպառնալիքներին, ի վերջո նահանջեց ընդլայնվող շինարարական փոսորակի առաջ, և նկարիչները ստիպված եղան լքել Ֆիրդուսը (epress.am, 2024)։ Սակայն, 48 համարի տունը շարունակում է ապրել հավաքական մշակութային հիշողության մեջ՝ որպես խնամքի և դիմադրության ձև՝ ճանապարհ հարթելով նրանց համար, ովքեր շարունակելու են պայքարել ու վերագրել քաղաքային տարածությունը։
Ներկայումս գրեթե ամբողջովին քանդված թաղամասի շուրջ նախկինում միավորված ջանքերը ապարդյուն չեն եղել, դրանք վերափոխվել են քաղաքի նկատմամբ խնամքի հիշողության, որը, կարծես, արթնանում և իր արձագանքն է ունենում Երևանի մյուս վտանգված մշակութային շերտերի պահպանության գործում։ Նման զուգահեռներ կարելի է տեսնել Երևանի Կոնդ թաղամասի վերակառուցման դեմ ընթացող ակտիվիստական շարժման մեջ, որը նույնպես բազմերանգ է, և արտահայտվում է ոչ միայն ճարտարապետական այլընտրանքային նախագծերով, հետազոտական աշխատություններով, մեդիայի անդրադարձներով, այլ նաև մշակութային և արվեստային միջամտություններով։ Հատկապես ցուցական է Կոնդի Փառատոնը, որպես հոգածության վառ օրինակ, որը նախորդ տարիներին կարևոր հնարավորություն դարձավ թաղամասը վերապատկերացնելու, այն նոր դիտանկյունից բացահայտելու ու վերաիմաստավորելու համար։ «Թեք Տեղ» մշակութային նախաձեռնության կողմից կազմակերպվող այս փառատոնը Կոնդի բնակիչների, ճարտարապետների, ուրբանիստների, հետազոտողների, արվեստագետների և մշակութային գործիչների համար երկխոսության եզակի հարթակ է ստեղծել, որտեղ վերջիններիս մասնակցությունը չի փոխարինել, այլ լրացրել է տեղաբնակների ակտիվ ներգրավվածությունը։ Փառատոնի շրջանակներում տեղացիների ակտիվ ներգրավվածությունն արտահայտում է քաղաքի նկատմամբ հոգածության կարևորագույն հայեցակետերից մեկը՝ մասնակցայնության և համայնքահենության անհրաժեշտությունը (Երևան քաղաքի ամսագիր, 2022):
Քաղաքային հարափոփոխ մարմնում, արտամղված տարածքների աշխարհագրությունում խոցելի են նաև հանրային տարածքները, Երևանի կանաչ գոտիները և ջրային մակերեսները։ Հատկապես հետխորհրդային շրջանում՝ զարգացման շահութակենտրոն քաղաքականության հետևանքով, այս գոտիները զավթվում և ոչնչացվում են՝ տեղը զիջելով կառուցապատմանը, հանրայինից վերածվելով մասնավորի, հասանելիից՝ անհասանելիի։
Հանրային տարածքների շուրջ խտացող այս վտանգները ոչ միայն ցուցում են քաղաքային լանդշաֆտում կանաչ և կապույտ գոտիների դիրքավորումը, այլ նաև ընդգծում են հասարակության համար մշակութային փոխանակման և երկխոսության միջավայրերի խոցելիությունը։ Սա, կարծես, ախտորոշում է հասարակական կառուցվածքներում հորիզոնականության ու ներառականության խնդիրները, դուրս բերում դրանց վտանգող մարտահրավերները։
Պատահական չէ, որ հենց հանրային տարածքի շուրջ է ձևավորվել Երևանի քաղաքային ակտիվիզմի ամենից վառ դրվագներից մեկը՝ Մաշտոցի Պուրակի պահպանության համար մղվող պայքարը և այդ պայքարի արդյունքում նվաճված հաղթանակը։ Հաջողությամբ պսակված այդ շարժումն ընդգծեց անհատի և հավաքականի փոխկապվածությունը, անհատական պատասխանատվության և համայնքային միախմբման փոխակերպող ուժը։ Դա գործընթաց էր, որը ոչ միայն վերափոխեց քաղաքը, այլ նաև համայնքները և անձանց, ովքեր կանգնած էին դրա հիմքում։ Այս փորձառությունը ընդգծեց հանրայինի և անձնականի խորը փոխկապվածությունը, որտեղ մեկի փոխակերպումը անխուսափելիորեն անդրադառնում է մյուսի վրա։ Շարժման ակտիվ մասնակիցներից Ռուզան Գրիգորյանը, հիշելով պուրակում անցկացված օրերը, ընդգծում է՝ «Քաղաքացիական կյանքում ակտիվանալը ինձ օգնեց նաև, որպեսզի վերաիմաստավորեմ իմ կյանքը» (Focus, 2014):
Քաղաքի նկատմամբ իրավունքի համար մղված այս պայքարը, կարծես, դարձավ այն առանցքային հարցադրումը, որի մասին հիշեցնում է Դեյվիդ Հարվին. «Ինչպիսի՞ քաղաք ենք ուզում՝ հարցը հնարավոր չէ անջատել՝ ինչպիսի՞ մարդիկ ենք ուզում լինել հարցից» (Հարվի, 2012): Պուրակի շուրջ ծավալվող շարժումը և դրա հաջողությունը դարձան ոչ միայն ուրբան ակտիվիզմի, այլ առհասարակ հայաստանյան ակտիվիզմի ամուր հիմքերից մեկը՝ ի ցույց դնելով, որ իրավունքի այս հռչակումը արմատավորված է ոչ միայն ֆիզիկական տարածությունում, այլ նաև միահյուսված է սոցիալական կապերով և ինքնություններով։ Այստեղ արդար, հոգատար և ընդգրկող տարածք ստեղծելու ձգտումը դուրս է գալիս շարժման շրջանակներից՝ դառնալով հաջող նախադեպ և լեզու ձևավորելու նոր քաղաքացիական դիմադրության շարժումներ, պաշտպանելու հանրային տարածքներն ու բնական լանդշաֆտը, դրանց պատկանելու և դրանց հետ փոխհարաբերվելու իրավունքը։
Քաղաքի նկատմամբ խնամքը, քաղաքը վտանգող և այդ վտանգին դիմադրող գործընթացներն այժմ հատկապես կենտրոնացած են բնական լանդշաֆտի պահպանության վրա։ Մի շարք մշակութային և կրթական ծրագրերի, էկոլոգիական նախագծերի, անհատների կողմից տարվող աշխատանքներն ավելի ու ավելի են ընդգծվում կանաչ և կապույտ տարածքների դերը, դրանց կարևորությունը որպես միկրոկլիմա ձևավորող էկոհամակարգեր, որոնք մեղմում են քաղաքի կարծությունն ու աղմուկը։ Նախորդ տարիներին ակտիվացած շինարարական աշխատանքների, հատկապես կանաչ տարածքների ոչնչացման՝ ծառահատումների և/կամ ծառերի փոխարինման արդյունքում, հանրային խոսույթում հետզհետե ակտիվանում են քննարկումները՝ ուղղված կանաչ գոտիների պահպանությանը։
Զուգահեռ այս ամենին սակավ են ջրային գոտիներին և օդին առնչվող ոչ պակաս կարևոր խնդիրների շուրջ մտահոգություններն ու դրանց հանրահռչակմանն ուղղված ջանքերը։ Հայաստանյան քաղաքային ակտիվիզմը դեռևս ձախողում է համախմբումը աներևույթ թվացող այս տարածքների պահպանության գործում։ Հենց այս սակավ զգայունության պայմաններում, զարմանալի չէ, որ վերջին տարիներին Երևանի բնակիչներն ուղիղ կերպով բախվում են հեղեղներին, օդի ջերմաստիճանի և աղտոտման աճող մակարդակներին։ Եթե ջրային մարմիններն ընկալվում են որպես անվերջ հեռացող և հեռացված հոսուն տարածություններ, և նույնքան հեռացված է համարվում դրանց ախտոտումը՝ ապա օդի դեպքում մենք բախվում ենք անտեսանելիության մի խնդրի, որը պայմանավորված է հենց օդի աներևույթ բնույթով։ Այս հարցին անդրադարձել է փիլիսոփա Լյուսի Իրիգարեյը, ում աշխատանքն առանցքային է հիդրոֆեմինիստական մտածողության մեջ։ Նա հրավիրում է խորհելու թե ինչպես է արևմտյան մտածողությունն անտեսել տարրականը՝ դիտարկելով այն որպես երկրորդական, ընդգծելով որ օդը և ջուրը հոսում են մարմինների միջով ու միջև, դրանք մշտապես փոխակերպվում են կապելով և միաձուլելով մեզ (Իրիգարեյ, 1999 )։ Ընկալվելով միայն գիտական չափումների միջոցով, դրանք կարծես մնում են աներևույթ և դրա վերաբերյալ մտահոգությունները բարձրանում են ոչ թե կանխարգելելու՝ այլ ձայնելու արդեն իսկ հասցված վնասն: Կարծես թե այն կոտրում է իր անտեսանելիությունը միայն երբ սկսում ենք կառչել ջրից, շնչահեղձ լինել, կամ էլ առերեսվել հորիզոնում խտացող մոխրագույն մշուշին։
Սակայն այս գոտիները և մասնավորապես օդը նաև մշակութային և քաղաքական պայքարի տարածքներ են և ինչպես ընդգծում է Ճարտարապետ Ներեա Կալվիյոն՝ օդն անհրաժեշտ է քվիրել՝ պատկերել ու ներկայացնել այն տարաբնույթ ձևերով՝ հակադրվելով այն գաղափարին, որ այն ինչ տեսանելի չէ, աննյութ է, և անդադար հարցադրելով, թե ինչու են որոշ աղտոտիչներ վերահսկվում, իսկ մյուսները՝ ոչ։ Կալվիյոն հորդորում է վերաիմաստավորել օդը ոչ թե որպես անգործուն տվյալ, այլ որպես ընդհանուր ենթակառուցվածք՝ կյանք սնուցող աղբյուր (Կալվիյո, 2023)։
Քաղաքական այս տարածքի մասին խոսելը հատկապես կարևոր է դառնում աճող միջավայրային խնդիրներ համատեքստում, որտեղ անկախ ահագնացող մարտահրավերներից ստվար մոխրագույն հորիզոնում չի երևում դիմադրության և պայքարի որևէ ալիք։ Սա պարզապես խնդիր չէ որը բխում է օդի յուրահատուկ «աներևույթությունից»։ Սա ցուցում է այն մարող ընթացքը, որին կարծես բախվել է Հայաստանյան ուրբան ակտիվիզմը։
Քաղաքային ակտիվիզմը, անչափ կարևոր հոգատարության այս ձևը, որն առաջնային և կանխարգելիչ դեր ունի, կարծես նահանջել է։ Այս նահանջը պարզապես ձախոխված փորձերի հուսահատեցնող հետևանք չէ և կամ բացակայող խնդիրների ցուցիչ։ Դա կարելի է բնորոշել որպես հետևանքն հետպատերազմական սոցիալական և քաղաքական իրադրության, որտեղ իմաստների կորստի դաշտում, իմաստազրկվել են կարծես հոգատարությունը և դիմադրությունը։
Այսօր, երբ քաղաքը կրկին ձևավորվում է ուժի, վերահսկողության և բացառման տրամաբանությամբ, երբ ջենտրիֆիկացնող գործընթացները շարունակում են պարտադրել մեր կենսատարածությունը, իսկ հանրային մասնակցությունը հաճախ արտամղվում է, առավել քան երբևէ անհրաժեշտ է դառնում վերակենդանացնել մարած քաղաքային ակտիվիզմի ալիքները։ Խնամքի շուրջ միախմբման հիշողությունը, պայքարի նախկին փորձառությունները, հոգատարությունն ու ստեղծարարությունը, իրավական պայքարն ու հանրային ինքնակազմակերպումը պետք է դառնան այն հիմքերը, որոնց վրա կարող է ձևավորվել համայնքային խնամքի նոր արտահայտումը՝ մի շարժում, որ կձևավորի արդար քաղաք՝ հոգատարածություն դառնալով յուրաքանչյուրի համար։ Միջավայրի նկատմամբ խնամքը անհրաժեշտորեն պետք է վերագտնի արտահայտման իր առանցքային լեզուն և ձևավորի ապագայի նկատմամբ անհատական և հավաքական պատասխանատվությունը։
Ամիրյան, Տ., Քալանթարյան Ս. (2019) Ֆիրդուս. տեղի հիշողությունը. CSN lab. Երևան.
Jacobs, J. (1958). Downtown is for People. The exploding metropolis, 168, 124-131. http://innovationecosystem.pbworks.com/w/file/fetch/63349251/DowntownisforPeople.pdf
Focus (2014) մարդ. Ռուզաննա Գրիգորյան [Video]. Youtube. ttps://www.youtube.com/watch?v=ZNEQSganegs
Irigaray, L. (1999). The forgetting of air in Martin Heidegger. University of Texas Press,
Calvillo, N. (2023). Aeropolis: Queering Air in Toxic-Polluted Worlds. Columbia Books on Architecture and the City.
Jacobs, J. (1992). Death and Life of Great American Cities. Vintage
Tronto, J. C., & Fisher, B. (1990). Toward a feminist theory of caring. In Circles of care (pp. 36-54). Suny Press.
Harvey, D. (2012). Rebel cities: From the right to the city to the urban revolution. Verso books.
«Կոնդի փառատոն». (2022) Երևան քաղաքի ամսագիր. https://evnmag.com/articles/kondi-paraton-aneliqner.html
Ֆիրդուսի կառուցապատումը չխնայեց նաև «նկարիչների տունը» (2024) epress.am. https://epress.am/2024/11/20/firdus-artists-house.html