Կեչուտ. Հիշողություն ջրի հատակին

«Կեչուտ. Հիշողություն ջրի հատակին» նախագիծը նվիրված է Կեչուտի ջրամբարի կառուցման գործընթացում ջրասույզ արված հին Կեչուտ/Ղուշչի գյուղին և կեչուտցիներին, որոնք ստիպված են եղել թողնել իրենց տները և ենթարկվել տեղահանության տրավմատիկ փորձառությանը։ Ինքնության, հիշողության, մշակութային ժառանգության պահպանության և շրջակա միջավայրի փոխակերպումների հիմնահարցերը մեկտեղող այս միջգիտակարգային նախագիծը հետազոտում և խնդրականացնում է միջավայրի շուրջ Խորհրդային միության ենթարկեցնող խոսույթը՝ մասնավորապես անդրադառնալով և վեր հանելով ջրամբարաշինության գործընթացներում հնագիտական շերտերի, ճարտարապետական ժառանգության և ուրբանիստական միջավայրերի ոչնչացմանը, համայնքների  և խնդրահարույց վերաբնակեցմանը։ 

Խորհդրային միության գաղափարախոսությունը՝ հիմքում ունենալով անցյալն ապակառուցելու և նոր իրականության կերտման նարատիվը հաճախ հիմնովին փոխակերպում և այդպիսով վտանգում էր սովետական միության ժողովուրդների նախախորհրդային ինքնությունը, մշակույթը, բնական և ուրբանիստական լանդշաֆտը։ Միջավայրի նկատմամբ նմանօրինակ մոտեցման վառ արտահայտումները տեսանելի են տարբեր մակարդակներում՝  հուշարձաններից, ճարտարապետական առանձին կառույցներից, քաղաքային տարածություններից մինչև բնական լանդշաֆտի և էկոհամակարգերի մասշտաբային փոխակերպումներ։ Այս բոլոր հիմնահարցերը լավագույնս մեկտեղվում են Սովետական միությունում ջրամբարաշինության գործընթացներում, որոնց հետևանքով ջրասույզ են արվել հարյուրավոր քաղաքային և գյուղական բնակավայրեր և ոչնչացվել են ուրբանիստական, ճարտարապետական և հնագիտական ժառանգության բազմաթիվ շերտեր։ Այս ամենի  արդյունքում հարյուր հազարավոր մարդիկ, զրկված լինելով իշխանական որոշումները քննարկելու և որևէ տեսակետ հայտնելու հնարավորությունից, ընդվզելու և մերժելու ազատությունից,  ենթարկվել են բռնի տեղահանության և ստիպված են եղել լքել իրենց միջավայրը և վտանգել սեփական  հիշողություններն ու ինքնությունը։

Ջրային ռեսուրսների կառավարման և բաշխման նպատակով Խորհդրային Հայաստանում կառուցվել է շուրջ 80 ջրամբար, որոնց շինարարության ընթացքը ևս զերծ չի եղել բնակավայրերի խորտակումից և համայնքների տեղահանումից։ Նման ծանր ճակատագրի արժանացած բնակավայրերից մեկն էլ հին Կեչուտ  գյուղն է, որը Սևանա լճի մակարդակի պահպանման և լճի փրկության նպատակով Արփա-Սևան նախագծի իրագործման արդյունքում ջրասույզ է արվել։ Կեչուտի բնակիչները հարկադրաբար տեղահանվել են, ստիպված են եղել քանդել սեփական տները, տեսնել իրենց գյուղի ու հիշողությունների խորտակումը։

Շրջակա միջավայրի և մշակութային լանդշաֆտի փոխհարաբերման հիմնահարցերը վեր հանելու, բնության գաղութացման և շահագործման խոսույթը վերաիմաստավորելու, ինչպես նաև Խորհրդային Հայաստանում բնակավայրերի ջրասուզումը և համայքների տեղահանությունը հանրահռչակելու նպատակով CSN Lab-ը իրականացրել է «Կեչուտ. Հիշողություն ջրի հատակին» հետազոտությունը։ Միջգիտակարգային այս նախագիծը մեկտեղել է հետազոտողների և արվեստագետների բազմազան ոլորտներից. ճարտարապետություն, ուրբանիզմ, մշակութաբանություն, նշանագիտություն, վիզուալ ու  ձայնային արվեստներ։ Համադրելով տարատեսակ հետազոտական մեթոդներ և պրակտիկաներ CSN Lab-ի թիմը կատարել է համապարփակ հետազոտություն՝ իրականացնելով խորքային հարցազրույցների միջոցով բանավոր պատումների հավաքագրում, ընտանեկան և պետական արխիվների ուսումնասիրություն, դաշտային աշխատանքներ և քարտեզագրումներ։ Նախագծի կայացման գործում անչափ կարևոր ներդրում ունեն կեչուտցիները, որոնք պատրաստակամ եղան կիսվել իրենց հիշողություններով և վստահեցին մեզ իրենց տրավմատիկ փորձառության անձնական և զգայական պատումները։

«Կեչուտ. Հիշողություն ջրի հատակին» հետազոտությունը անդրադառնում է մի շարք թեմաների և հիմնախնդիրների՝

• Բնական միջավայրի և մշակութային լանդշաֆտի շուրջ Խորհրդային միության խոսույթը և դրա վերաիմաստավորման հիմնահարցերը հետխորհրդային երկրներում։ 

• Խորհրդային միությունում ջրամբարաշինության գործընթացներում բնակավայրերի, ճարտարապետական, ուրբանիստական և հնագիտական շերտերի ջրասուզման խնդիրները։

• Ջրամբարաշինության գործընթացներում համայնքների բռնի տեղահանության խնդիրները։ 

• Հայաստանյան ջրամբարների կառուցման գործընթացներում ջրասույզ արված բնակավայրերը և պատմամշակութային ժառանգությունը։ 

• Կեչուտի ջրամբարի կառուցման խնդրահարույց գործընթացը և համայնքի տեղահանման տրավմատիկ փորձառությունը։

• Ջրի հատակին մնացած հին Կեչուտի ուրբանիստական միջավայրը, պատմամշակութային ժառանգությունը և հնագիտական շերտերը։ 

• Կեչուտի բնակիչների վերաբնակեցման խնդիրները և նոր միջավայրում կյանքը կառուցելու բարդությունները։ 

• Հին գյուղին, դրա ցավալի կորստին խարսխված և ջրամբարի հատակին մնացած սոցիալական հիշողությունը։

Հետազոտական նախագծի արդյունքները կայուն և լայն հանրությանը առավել հասանելի դարձնելու նպատակով  համադրվել և ներկայացվել են վեբ կայքի տեսքով։ Կեչուտի հիշողությունը թվայնացվել և ամփոփվել է վեց թեմատիկ գլուխներում, որոնք ուղեկցվում են ձայնային պատկերումներով, նկարազարդումներով, լուսանկարներով և արխիվային վիզուալ նյութերով։ 

«Կեչուտ. Հիշողություն ջրի հատակին» ծրագիրը Մշակութային և սոցիալական նարատիվների լաբորատորիայի հիշողության հետազոտություններից է, որտեղ յուրահատուկ կերպով փոխհատվում են բնական միջավայրը, ուրբանիզմը, ճարտարապետությունը, մարդաբանությունը, հիշողությունը և բարդ անցյալը։ Միջավայրի կոպիտ փոխակերպումների և էկոմիգրացիայի հիմահարցերը վեր հանելով մենք նպատակ ունենք ծավալել առավել լայն քննարկում, խթանել բնության ապագաղութացման շուրջ խոսույթը և վերաիմաստավորել միջավայրի ընկալման և դրա հետ փոխհարաբերման գաղութային գաղափարախոսությունը։

Հեղինակ - Տիգրան Ամիրյան

Համադրող - Արսեն Աբրահամյան

Պատկերազարդող - Հարություն Թումաղյան

Դիզայներ - Կլիմ Գրեչկա

Խմբագիր - Մարիամ Եղիազարյան

Աուդիո խմբագիր - Սոնա Ներսեսյան

Նախագիծը իրականացվել է Դանիական մշակութային ինստիտուտի (DCI) աջակցությամբ՝ «Նոր ժողովրդավարության հիմնադրամ» (NDF) նախագծի շրջանակներում։